Audrei-GR L’òrdi de neishença que destinava la vita d’ua persona qu’estosse ua hemna o un òmi.
La vita d’ainada o meilèu d’airetèra
En País Basco, en Bigòrra, en Navarra, en Comenge e en Coserans, qu’èra lo principi d’ainat absolut qui èra present dens la vita vitanta. La prioritat d’atge qu’èra taus òmis e tà las hemnas. Aquesta singularitat que’s liga a la durada pr’amor dinc a la dusau mietat deu sègle vintau, que s’i ved l’eretatge shens nada distincion de sèxe. Lo dret d’ainat n’existiva pas mei dens la lei despuish lo còdi Napoleon mes que demorava dens lo dret costumèr. La tòca qu’èra de non pas esbrigalhar lo patrimòni. Los ainats e las ainadas qu’èran aperats los airetèrs e las airetèras. Aqueste eretatge que balhava tots los bens e totas las foncions sociaus a ua sola persona. L’ainada com l’ainat qu’èra cap d’ostau, qu’ei a díser cap de las muralhas, deus bens, deu ròtle sociau e deu nom. Ròtle sociau pr’amor au temps de l’Ancian Regime, las vaths que s’organizavan en tres estadis : la casa, lo vesiau (regropament de casas, çò qui ei la comuna uei) e la vath. Los caps d’ostaus qu’èran amassats peus acamps deu vesiau e que votavan tà elegir un representant au conselh de la vath. Dab la Revolucion francesa, las airetèras que’s perdón drin a drin lo ròtle sociau pr’amor lo dret de vòte n’estó pas sonque balhat aus ciutadans e non pas a las ciutadanas.
Dinc a las annadas trenta, las ainadas com los ainats qu’avèvan lo dret de cadièra. Que podèvan anar tribalhar aulhors e qu’avèvan lo dret de tornar tà casa. La demora deus ainats a casa qu’èra importanta pr’amor qu’èran eths qui gardavan mair e pair puish qu’èran eths qui prenèvan las decisions e que s’aucupavan de las finanças. La tòca qu’ei tostemps la medisha : mantiéner la casa. Se la prometuda e èra l’ainada, ne deishava pas l’ostau e lo prometut que vienèva a casa tà anar gendre. Aquestes maridatges qu’èran preparats despuish longtemps peus pairs. Qu’estudiavan las possibilitats d’union segon la talha deus ostaus, las relacions entre eths, l’atge deus ainats e deus capdaus. Pr’amor rasons financèras, sovent lo maridatge de l’ainat/ainada qu’èra lo sol.
La vita de capdèta
Las hemnas capdètas qu’avèvan perspectivas mei.
Quan las finanças e èran, la purmèra capdèta que’s maridava dab un ainat, qu’èra « anar nora ». Que portavan la dòt compausada d’un trocèu brodat a las inicialas de l’esposa, mòbles e bèstias. L’estatut de nòra com de gendre qu’èra inferiorizant. Qu’èran en ua posicion subaltèrna pr’amor l’airetèra com l’ airetèr qu’èran a casa.
Ua capdèta que’s podèva maridar dab un capdau. Qu’èra rar e mau vist pr’amor los dus n’avèvan pas nat ostau, pas nada tèrra e pas nada dòt. Que’s disèva d’aquestes maridatges qu’èran amassar era ham entab era sed.
Las hemnas que tribalhavan. Daubuas hemnas qu’èran viatjadoras. Las partenças deus viatjadors e de las viatjadoras que comencèn a la fin deu sègle dètz-e-ueit e que’s hasón dinc a la segonda guèrra mondiau. Las capdètas viatjadoras que praticavan lo colportatge. Qu’i avèva dus cas : sia que venèvan tau lor compte pròpi, sia que venèvan per ua fabrica o per un grossista. Quan venèvan tad eras, qu’èran articles fabricats au vilatge com condèrs, linges de casa, cotèths o articles brocats. Quan venèvan per quauqu’un d’aute, qu’èran clucas, articles religiós e d’arrelotgeria. Véner per la fabrica e peu grossista en balhà’us los beneficis qu’èra la màger part deus cas. La capdèta qu’èra tròp prauba tà crompar la mercaderia. Las viatjadoras com los viatjadors qu’anavan hèra luenh (Italia deu Nòrd, Espanha deu Sud, Nòrd de França …). Las joenas viatjadoras que’s mudavan dab sòrs, oncles e tantas qui viatjadavan despuish mantuas annadas. Daubuas viatjadoras qu’èran soletas. Quan èra lo cas, sovent qu’èran estadas constrenhudas. Tanben, qu’èra un cas rar p’amor la rentabilitat qu’èra limitada. Los desplaçaments que’s hasèvan a pè e donc lo transpòrt de mercaderia qu’èra estretit. D’autas que hasèvan ninoèras en familhas borgesas a Tarba, a Sent-Girons, a Sent-Gaudens, a Tolosa o que tribalhavan tà l’industria textila.
Tà acabar, las hemnas dens la societat pirenenca centrau dinc au cap deu sègle vintau segon lo lor òrdi de neishença qu’avèvan un estatut diferent que sia dens l’ostau o dens la societat com los òmis. S’èran ainada, qu’èran airetèras e donc caps d’ostau. Que demoravan a casa. Quan èran capdètas que’s podèvan maridar dab un ainat, rarament dab un capdau o partir tà anar tribalhar. Aquesta egalitat qu’avèva ua tòca : mantiéner l’ostau.
Sorça : d’après la lectura deu libe Femmes Pyrénéennes de l’etnològa Isaure Gratacos
Audrey Gaurrat e la còla
